ierwszy tom Dzieł Stanisława Przybyszewskiego zawiera jego wczesne utwory powstające w języku niemieckim w latach 1893–1898, a w języku polskim w latach 1898–1899, które stanowiły odrębne książkowe publikacje: poematy prozą Requiem aeternam (1893), Z cyklu Wigilii (1894), Nad morzem (1897/98) i Androgyne (1898) oraz mikropowieść De profundis (1895). Wzięto pod uwagę wolę autora – wielokrotnie wyrażaną i nigdy nie zrealizowaną – wydania pentalogii (w okresie berlińskim Przybyszewski używał nazwy „pentateuch”, później częściej mówi o „pentalogii”), czyli cyklu pięciu utworów, do którego pisarz oprócz poematów prozą włączył także De profundis. Tom poematów w takim układzie miał się ukazać w lwowskim Instytucie Wydawniczym „Lektor” w ramach edycji zbiorowej wydania Dzieł (realizowanej od 1923 r.), ale zamierzenie to nigdy nie doszło do skutku.

Obecna edycja spełnia po latach autorski projekt Przybyszewskiego. De profundis zostaje włączone do układu zawierającego poematy prozą mimo swej nieco odmiennej gatunkowej formy. Tematycznie łączy się jednak z pozostałymi utworami. Zawartość niniejszego tomu stanowi zatem pięć utworów, które pisarz postrzegał jako silnie ze sobą związane, zamieszczonych w układzie chronologicznym zaproponowanym przez samego autora: Requiem aeternam, Z cyklu Wigilii, De profundis , Nad morzem i Androgyne.

Każdy z utworów opatrzony jest komentarzami w formie przypisów na dole strony oraz obszernym Dodatkiem krytycznym, przygotowanym wedle wzoru obowiązującego w całej edycji i umieszczonym na końcu tomu. W Dodatku krytycznym znalazły się również porównania wersji polskiej i niemieckiej tych utworów, których wersja pierwotna powstała w języku niemieckim (Requiem aeternam, Z cyklu Wigilii, De profundis i Nad morzem). Dwa dodatki posiadają aneksy: w dodatku do Nad morzem zamieszczony został autograf Rapsodu III. Nad morzem, a w dodatku do Androgyne zamieszczono pierwotny wariant drugiej części poematu, pt. Androgyne („Życie” 1899 nr 1).

W aneksie do całego tomu zdecydowano się zamieścić przedmowy do dwóch utworów: Totenmesse (1893; polska wersja nosi tytuł Requiem aeternam) oraz do De profundis. Wstęp do Totenmesse nie został przetłumaczony przez Przybyszewskiego na język polski, ale jego udostępnienie wydaje się konieczne z tego powodu, że ujawniony w nim zostaje autorski zamysł utworu. Podobnie wstęp do De profundis poprzedzający niemiecki pierwodruk (1895), zatytułowany Pro domo mea, nie był publikowany w autorskiej wersji po polsku. W aneksie, a nie jako wstęp do utworu, zamieszczono tekst Frontispice opublikowany w 1922 r. jako przedmowa do wydania De profundis, ponieważ jest on integralną, luźno związaną z utworem całością napisaną przez Przybyszewskiego jako odrębny tekst. Teksty dyskursywne zamieszczone w aneksie nie posiadają krytycznego opracowania, stanowią bowiem dopełnienie merytoryczne edycji ułatwiające lekturę utworów. Krytyczne ich opracowanie znajdzie się w przyszłej edycji dyskursywnych pism Przybyszewskiego.

Prof. dr hab. Gabriela Matuszek-Stec

Drugi tom edycji zawiera dwie powieści, które dzieli niemal trzydzieści lat, ale łączy je satanologiczna tematyka i ma dwie autorki opracowania edytorskiego: Gabrielę Matuszek-Stec (Dzieci szatana) oraz Katarzynę Badowską  (Il regno doloroso).
Powieść Dzieci szatana powstawała w od października do grudnia 1895 r. w Kongsvinger w Norwegii, w domu rodzinnym żony pisarza, Dagny Juel. Ukazała się wydawnictwie Langena w Monachium, na początku 1897 r.: Stanislaw Przybyszewski, Satans Kinder. Roman, Verlag von Albert Langen, Paris, Leipzig. München 1897. Drugie niemieckie wydanie wyszło w 1905 r. w Berlinie, nakładem Friedricha Fontany. Polska wersja powieści została wydana w 1899 r. we Lwowie: Stanisław Przybyszewski, Dzieci szatana. Powieść, Nakład Księgarni Polskiej, Lwów 1899. O wydaniu tym Przybyszewski pisał: „dość liche tłumaczenie obce”. Nie wiadomo, kto tłumaczył powieść, być może był to owoc przekładu zbiorowego, nadzorowanego przez autora. W 1907 r. ukazało się drugie, w niewielkim tylko zakresie zmienione wydanie utworu u tego samego wydawcy.
We wstępnym planie edycji dzieł zebranych, sporządzonym przez Przybyszewskiego w 1917 r., wydanie Dzieci szatana przewidziane było na drugi rok edycji. Do sfinalizowania tego zamierzenia droga była jednak długa – powieść ukaże się w ramach Wydania zbiorowego dzieł Stanisława Przybyszewskiego w wydawnictwie Lektora dopiero w roku 1927 r. (mimo że wydawca zakupił powieść w grudniu 1922 r.):  S. Przybyszewski, Dzieci szatana. Powieść, Oddział warszawski Instytutu Literackiego „Lektor”, Warszawa 1927. To wydanie jest podstawą naszej edycji.
 Ostatnie wydanie, przygotowane przez samego autora, który dokonał szczegółowej redakcji tekstu, odbiega znacząco od pierwodruku oraz drugiego wydania powieści. Właściwie mamy do czynienia z nowym wariantem językowym tekstu – rejestr odmian liczy aż 2,5 arkusza. Dlatego podjęta została decyzja o zamieszczeniu w Aneksie pierwodruku powieści, jako tekstowego wariantu utworu, mimo że późniejsze zmiany nie dotyczą aspektów kompozycyjnych czy merytorycznych.
W drugiej części tomu pomieszczono ostatnią powieść Przybyszewskiego pt. Il regno doloroso, drukowaną najpierw w odcinkach na łamach łódzkiego „Głosu Polskiego” w 1923 r., następnie zaś w formie książki przez Lektora w 1924 r. – jedynym książkowym wydaniu autentycznym i tym samym podstawie edycji. Powieść poprzedza odautorski wstęp Wiatyk, będący integralną część dzieła, ponieważ słowo wprowadzające było podyktowane tym razem wolą autora, a nie zamysłem wydawcy. Pierwotnie opracowaniem tej powieści miał zająć się dr Dariusz Dziurzyński, ostatecznie jej przygotowanie powierzono dr Katarzynie Badowskiej.
Tom poprzedzi wstęp historycznoliteracki dotyczący obu utworów, teksty utworów zostaną opatrzone komentarzami w formie przypisów na dole strony oraz obszernym Dodatkiem krytycznym, przygotowanym wedle wzoru obowiązującego w całej edycji, w którym znalazło się również porównanie wersji polskiej i niemieckiej utworu. Na końcu tomu zamieszczony został Aneks.

Gabriela Matuszek-Stec

Trzeci tom Dzieł Stanisława Przybyszewskiego zawiera wczesną powieść Homo sapiens, która składa się z trzech tomów: 1: Na rozstaju, 2: Po drodze, 3: W malstromie, a  pierwotnie ukazała się w języku niemieckim w latach 1895–1896. Najpierw w 1895 r. opublikowano tom 2: Unterwegs (pol. Po drodze), następnie w tym samym roku tom 3: Im Malstrom (pol. W malstromie) i dopiero na końcu tom 1 trylogii: Über Bord (pol. Na rozstaju). Wszystkie tomy powstały w czasie pobytu pisarza w Kongsvinger, w domu rodziców jego pierwszej żony, Norweżki Dagny Juel, gdzie w latach 1894–1896 Przybyszewski spędził kilkanaście miesięcy. Polską wersję powieści opublikowała „Księgarnia Polska” we Lwowie w 1901 r., natomiast kolejną edycję ogłosił Instytut Literacki „Lektor” w ramach Wydania zbiorowego dzieł Stanisława Przybyszewskiego w 1923 r.

Zawartość niniejszego tomu stanowią zatem trzy utwory wchodzące w skład Homo sapiens: Na rozstaju, Po drodze, W malstromie, w takiej kolejności, w jakiej sobie tego życzył Przybyszewski. Podstawą niniejszej edycji jest wydanie drugie (i ostatnie) Homo sapiens ogłoszone przez Instytut Literacki „Lektor” w 1923 r. Wprawdzie nie jest ono wolne od błędów wynikających z niedoskonałego przekładu z języka niemieckiego bądź niesolidności edytorskiej, ale zdecydowano się na nie z dwóch powodów: ze względu na osobiste zaangażowanie pisarza w tę edycję, co można wywnioskować z korespondencji Przybyszewskiego adresowanej do wydawcy – Stanisława Rogali Lewickiego, oraz z modernizacyjnych zabiegów, którym częściowo został poddany tekst.

Powieść opatrzona jest wstępem historycznoliterackim oraz obszernym Dodatkiem krytycznym przygotowanym wedle wzoru obowiązującego w całej edycji i umieszczonym na końcu tomu, w którym znalazło się również porównanie polskiej i niemieckiej wersji utworu. Nowe wydanie krytyczne dzieła opatrzono komentarzami językowymi (objaśniono wyrazy rzadsze i takie, które wyszły już z użycia, wyrazy pochodzące z gwary, przetłumaczono słowa i zwroty obcojęzyczne), komentarzami encyklopedycznymi (objaśniono nazwiska i wydarzenia historyczne oraz literackie, które tego wymagały) oraz komentarzami intertekstualnymi (starano się podać pochodzenie cytatów i parafraz przytaczanych przez Przybyszewskiego oraz objaśnić aluzje literackie).

 Prof. dr hab. Ewa Skorupa

Czwarty tom Dzieł Stanisława Przybyszewskiego zawiera trylogię powieściową pt. Synowie ziemi. Powstawała ona i była drukowana przez niemal dekadę w latach 1901–1911, stąd jej wewnętrzne zróżnicowanie i ewolucja tematyczna.

Choć za podstawę wydania przyjęto ostatni druk za życia autora – w serii dzieł wybranych Przybyszewskiego w Instytucie Wydawniczym „Lektor” (1923) – to zweryfikować należało aż dziesięć przekazów. Były wśród nich: odcinki w periodykach, fragmenty w okolicznościowych wydawnictwach oraz pełne edycje książkowe w różnych oficynach. Druk pierwszego z tomów powieści pt. Synowie ziemi Przybyszewski rozpoczął na łamach prestiżowego almanachu artystycznego „Chimera” (1901, t. 1–5), którego redaktorem był Zenon Przesmycki-Miriam. Pisarz liczył zapewne, że po ukończeniu publikacji ukaże się on następnie w serii biblioteki tego pisma. Stało się inaczej, bowiem sam Miriam podjął decyzję o zerwaniu współpracy. W sumie w Warszawie ukazały się dwie z trzech części powieści I tomu zaopatrzonych w bogatą oprawę plastyczną (inicjały, nagłówki, przerywniki) autorstwa Józefa Mehoffera. W zachowanym archiwum pisma, które obecnie znajduje się w Bibliotece Narodowej, przetrwał jedyny rękopis powieści obejmujący wspomniane fragmenty. Jego szczegółowa analiza doprowadziła do konstatacji, że Przesmycki nie ograniczył się tylko do redakcji wydawniczej, ale sam wprowadził szereg zmian językowych i kompozycyjnych, które ostatecznie zostały zaaprobowane przez Przybyszewskiego. Świadczy o tym charakter pisma skreśleń oraz nadpisanych wyrazów i fraz, który należał do Miriama. Zarówno pełne wydanie pierwszego tomu w Księgarni Polskiej Bernarda Połonieckiego we Lwowie (1904), jak i dwie dekady później w „Lektorze” (1923) wszystkie te zmiany utrzymały.

Drugi i trzeci tom powieści (Dzień sądu i Zmierzch) Przybyszewski napisał już w zupełnie innych warunkach i na innym etapie swojego życia. O ile w pierwszym zawarł swoje wspomnienia z życia cyganerii krakowskiej przełomu wieków, o tyle w kolejnym aluzyjnie przetworzył epizody ze związku z Jadwigą primo voto Kasprowiczową. Fragmenty tej części noszące tytuł Kartki z powieści ukazały się początkowo w „Krytyce” Wilhelma Feldmana (z. 6–7, 1909), by jeszcze w tym samym roku trafić do rąk czytelników za pośrednictwem prestiżowej oficyny Gebethnera i Wolffa. Podobnie fragmenty kolejnej części noszącej tytuł Zmierzch Przybyszewski opublikował po dwóch stronach kordonu (1910 w „Kurierze Porannym” i „Kurierze Poznańskim”) w niewielkim odstępie czasu, zapewniając sobie tym samym niezależne tantiemy. Ostatecznie na początku następnego roku (1911) całość znów wydał u Gebethnera i Wolffa. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zarówno wydanie Połonieckiego (t. I), jak i Gebethnera i Wolffa (t. II i III) cechowały bardzo dobre opracowania redakcyjne, które kontrastowały z drukarskimi uchybieniami „Lektora” z 1923 r. Dzięki temu można było dokonać jednoznacznych rozstrzygnięć edytorskich, z których większość okazała się zwykłymi pomyłkami drukarskimi.

Cały tom ujednolicony i zaopatrzony we wstęp historycznoliteracki, komentarze oraz Dodatek krytyczny (gdzie znalazł się obszerny rejestr odmian) przygotowany został zgodnie w dezyderatami przyjętymi dla całego wydania Dzieł Stanisława Przybyszewskiego.

Dr hab. prof. UW Grzegorz P. Bąbiak

Tom piąty zawiera trylogię zatytułowaną Mocny człowiek, nad którą Przybyszewski pracował w Monachium w latach 1911–1912. Na trylogię składają się trzy powieści: Mocny człowiek, Wyzwolenie, Święty gaj. Przybyszewski prowadził pertraktacje wydawnicze ze spółką Gebethnera i Wolffa w Warszawie, a równolegle z moskiewskim wydawnictwem „Polza”, V. Antik i Ska, które opublikowało trylogię po rosyjsku w przekładzie Witolda Abramowicza (jeszcze w 1912 r. ukazała się cz. I, Silnyj czełowiek, datowana na rok 1913, natomiast pozostałe części ukazały się z poślizgiem: Oswobożdienije w 1913, Swiataja puszcza w 1914 r.). Polskie wydanie książkowe trylogii ukazało się w Warszawie w latach 1912–1913 nakładem Gebethnera i Wolffa. Powieści składające się na cykl, podobnie jak inne utwory z tego okresu twórczości Przybyszewskiego, nie zostały przełożone na język niemiecki i wydane w Niemczech, mimo że autor mieszkał w Monachium.

Całość trylogii została wydana jeszcze dwukrotnie: w 1923 r. przez Oddział Warszawski lwowskiego Instytutu Literackiego „Lektor” w ramach Wydania zbiorowego dzieł Stanisława Przybyszewskiego oraz w 1929 r., już po śmierci pisarza, nakładem Wydawnictwa „Tygodnika Ilustrowanego” w serii wydawniczej „Biblioteka Tygodnika Ilustrowanego”, t. 65–70. Ponadto ukazały się w Kijowie trzy wydania pierwszej części trylogii (dwa w 1914 r., jedno w 1916 r.) nakładem firmy Leona Idzikowskiego i drukiem Jana Czokołowa. Wydania nie różnią się od siebie w sposób istotny – poza korektami językowymi brak istotnych zmian kompozycyjnych i merytorycznych.

Podstawą niniejszej edycji jest wydanie Lektora z 1923 r., opublikowane w ramach edycji Dzieł Przybyszewskiego. Utwory opatrzone zostały komentarzami w formie przypisów na dole strony oraz obszernym Dodatkiem krytycznym przygotowanym wedle wzoru obowiązującego w całej edycji. Tom otwiera wstęp historycznoliteracki.

Prof. dr hab. Gabriela Matuszek-Stec

Tom szósty zawiera dwie powieści, które Stanisław Przybyszewski zaprojektował jako dylogię, podkreślając, że należy je czytać niczym akty jednego dramatu. Obie powstawały w 1913 roku w ramach umowy zawartej przez pisarza z cenioną firmą księgarsko-wydawniczą Gebethnera i Wolffa. Nakład edycji ustalono na 3100 egzemplarzy, a honorarium na 1200 rubli za tom. Dzieci nędzy ukazały się w postaci książkowej w ostatnich dniach 1913 roku, Adam Drzazga – po opóźnieniu spowodowanym strajkiem drukarzy – w pierwszych miesiącach roku 1914. Po śmierci pisarza wznowiono jedynie Dzieci nędzy (w 1929 r.), całkowicie pomijając Adama Drzazgę w zaplanowanym przez Instytut Literacki „Lektor” wydaniu zbiorowym dzieł Przybyszewskiego, wskutek czego spójność dylogii w odbiorze czytelniczym uległa rozluźnieniu. Obecna edycja prezentuje powieści – zgodnie z intencją autora – jako nierozerwalną całość.

Warto zauważyć, że Dzieci nędzy miały nietypową, meandryczną genezę. Choć bowiem pisarz przystąpił do intensywnej pracy nad powieścią w początkach 1913 roku, jej dwa obszerne fragmenty (rozdziały szósty i piętnasty) powstały znacznie wcześniej, bo już w latach 1906–1908 jako części planowanego wówczas przez Przybyszewskiego nowego poematu prozą. Z owymi poetyckimi rapsodami – zatytułowanymi Szlakiem Kaina i Tyrteusz – mogli zapoznać się czytelnicy artystyczno-literackich periodyków: „Krytyki” i „Sfinksa”. Bezpośredniej pracy nad poematem Przybyszewski nie kontynuował, zapewne dlatego, że pisanie ambitnie zakrojonego dzieła, które autor zapowiadał w listach jako „wielki poemat, co ma objąć ludzkość od końca do końca”, wymagało koncentracji i przede wszystkim czasu, a tego brakowało pisarzowi tworzącemu równocześnie Synów ziemi, koordynującemu sceniczne realizacje własnych dramatów i cierpiącemu na poważne osłabienie nerwów, leczonych wiosną 1907 r. podczas kuracji w Tyrolu. Fragmenty zarzuconego poematu autor włączył po upływie kilku lat do powstającej w 1913 r. powieści. Przeszedłszy niewielki retusz, stanowią w obrębie fabuły wizyjne passusy odzwierciedlające psychiczne rozchwianie głównego bohatera.

Na pracy nad Dziećmi nędzy cieniem położył się przykry incydent, do jakiego doszło wiosną 1913 r., a mianowicie zniesławienie żony Przybyszewskiego – Jadwigi, które wywołało gwałtowne wzburzenie pisarza i na kilka tygodni uniemożliwiło mu skupienie na pracy. Dekoncentracja zaważyła na konstrukcji powieści, której niekompletność wytknął wydawca. Uznawszy słuszność zarzutów, Przybyszewski wypełnił luki w kompozycji i dopisał trzy rozdziały. Nie zdołał ich już jednak włączyć do czasopiśmienniczej wersji Dzieci nędzy, od połowy maja premierowo drukowanych w odcinkach w krakowskim dzienniku „Nowa Reforma”. Na skutek wspomnianych zawirowań – modyfikacji pierwotnego pomysłu, a później przeredagowywania tekstu powieści – dostępne przekazy autentyczne (a jest ich sześć: fragmenty w periodykach i okolicznościowym wydawnictwie, druki odcinkowe w prasie oraz jedna pełna edycja książkowa) wykazują znaczne różnice, odnotowane w niniejszej edycji w obszernym rejestrze odmian.

Całkowicie odmiennie kształtuje się kwestia przekazów Adama Drzazgi. Ten tom dylogii miał tylko jedną edycję i pozostaje dostępny wyłącznie w pierwodruku, wydanym – jak wspomniano – nakładem oficyny Gebethnera i Wolffa w 1914 roku. Dysponowanie jednym przekazem to tylko z pozoru sytuacja idealna z edytorskiego punktu widzenia. W istocie wymaga ona ogromnej odpowiedzialności od edytora nie mogącego posiłkować się różnymi wydaniami przy weryfikacji ewentualnych skażeń tekstu.

W niniejszym wydaniu wszystkie powieści zostały poprzedzone wstępem interpretacyjnym, opatrzone komentarzami objaśniającymi oraz Dodatkiem krytycznym uwzględniającym również rejestr odmian.

Dr Katarzyna Badowska

Przy wyborze podstawy tekstowej dramatów, za którą uznano wydania opublikowane jako ostatnie za życia autora, ważna okazała się  wnikliwa analiza listów, zapisków i wspomnień Stanisława Przybyszewskiego (m.in. Moi współcześni. Wśród obcych z 1926 r. czy Moi współcześni. Wśród swoich z 1930 r.) oraz  analiza porównawcza dostępnych wydań dramatów i tłumaczeń. Cenne okazały się wydania niemieckie (z 1902 roku: Totentanz der Liebe. Vier Dramen von Stanisław Przybyszewski, Fontana, Berlin 1902; oraz z 1995 roku: S. Przybyszewski, Schnee und andere Dramen, t. 5, w: S. Przybyszewski, Werke, Aufzeichnungen und ausgewählte Briefe: in acht Bänden und einem Kommentarband, Paderborn 1993, Igel Verlag Literatur).  Każdy utwór został uzupełniony przez obszerny Dodatek krytyczny,  w którym  znalazły się między innymi uwagi dotyczące genezy utworów, dziejów wydawniczych i scenicznych (wybrane przykłady), ponadto  w pierwszym Dodatku uzupełniającym edycję Dla szczęścia zamieszczono porównanie wydania polskiego z niemieckim pierwodrukiem („Die Gesellschaft” 1897, nr 1, s. 54–83). W aneksie dołączonym do edycji dramatu Matka  umieszczono wersję utworu pochodzącą z egzemplarza scenicznego z 1902 roku, przygotowanego jeszcze przed jego drukiem. Wersja ta różni się od opublikowanej w Wydawnictwie Połonieckiego w roku 1903, jest natomiast bliska wersji niemieckiej, która ukazała się w 1902 roku (Totentanz der Liebe. Vier Dramen von Stanisław Przybyszewski, Fontana, Berlin 1902).

                                                                                                            Prof. dr hab. Hanna Ratuszna

Dziewiąty tom Dzieł Stanisława Przybyszewskiego zawiera jego dramaty z pierwszego dziesięciolecia XX wieku, powstające w języku polskim, pisane w latach 1902–1910. Były one wydawane najpierw we fragmentach w ówczesnych periodykach („Krytyka”, „Nowa Gazeta”), następnie zaś w pełnych wersjach ukazywały się w postaci publikacji książkowych: Śluby. Poemat dramatyczny w trzech aktach (1906), Odwieczna baśń. Poemat dramatyczny (1906) i Gody życia. Dramat współczesny w czterech aktach (1910).

Zestawienie powyższych dramatów w jednym tomie nie jest przypadkowe, stanowią one bowiem, podkreślany zarówno w recenzjach z epoki, jak i w późniejszych szkicach dotyczących twórczości Przybyszewskiego, przełom w jego pisarstwie dramatycznym. Sygnałem tych zmian była publikacja szkiców Kilka uwag o dramacie i scenie („Kurier Teatralny” 1902, nr 1–3) oraz Teatr i krytyka („Kurier Teatralny” 1902, nr 24–30), które w rezultacie złożyły się na ostateczną wersję rozprawy O dramacie i scenie (1905). Przybyszewski, co zostało docenione przez młodopolską krytykę, próbował odświeżyć formułę ówczesnego dramatu, porównywał jego stare i nowe realizacje, proponując odmianę dramatu nowoczesnego (tzw. dramatu syntetycznego), który ignoruje to, co „na zewnątrz”, przenosząc właściwą akcję w głąb duszy bohatera. Idąc tym tropem, recenzenci i badacze podkreślali zmiany zachodzące w twórczości dramaturgicznej Przybyszewskiego wraz z wydaniem Ślubów, Odwiecznej baśni, a nawet Godów życia, odnotowując, że dramaty te różniły się od wcześniejszych, co znamionowało nowy etap jego poszukiwań na płaszczyźnie tej dziedziny sztuki.

Za podstawę wydania uznane zostały ostatnie (czasem jedyne) wersje opublikowane drukiem za życia autora. W skład tomu weszły następujące wydania: Śluby (1923), Odwieczna baśń (1906) i Gody życia (1910).

Każdy z utworów opatrzony jest obszernym Dodatkiem krytycznym przygotowanym wedle wzoru obowiązującego w całej edycji i umieszczonym na końcu tomu. Osobne miejsce zajmuje aneks, w którym znajduje się odmienny wariant II aktu Odwiecznej baśni („Krytyka” 1905, t. 1, s. 461–468, t. 2, s. 20–28). Nie posiada on krytycznego opracowania, jednak różnice pomiędzy publikacją w periodyku Wilhelma Feldmana a ostateczną wersją dramatu, która trafiła na karty książki, znalazły swoje wyjaśnienie w nocie krytycznej.

W nocie wydawniczej uwzględniono wzajemne zależności pomiędzy tekstem Godów życia a powieścią Dzień sądu (1909), czyli drugim tomem cyklu Synowie ziemi. Sam Przybyszewski zaprzeczał temu, że „przerobił” prozę na dramat, twierdząc, że stworzył zupełnie nowy tekst. Krytyka miała jednak w tej kwestii odrębne zdanie.

W opracowaniu krytycznym nie zabrakło też wskazania różnic pomiędzy rękopiśmiennymi wersjami scenicznymi a ostatecznym kształtem tego dramatu, który znalazł się w wersji drukowanej.

Dr hab. prof. UKW Marek Kurkiewicz

Tom dziesiąty obejmuje trzy dramaty, które powstały w końcowym okresie twórczości pisarza, w latach 1912–1927: Topiel (1912), Miasto (1914), Mściciel (1927).  Kompozycja tomu uwzględnia  chronologię ich publikacji, choć dwa pierwsze utwory powstały w okresie monachijskim i w tym samym czasie, co utwór Gody życia. Dramat współczesny w IV aktach (Warszawa 1910), więc mogłyby być traktowane jako cykl.  Topiel. Dramat w trzech aktach (Warszawa 1912) zawiera w zakończeniu (s.147–153) interesującą uwagę autorską o jego genezie nawiązującej do opowiadania Siegfrieda Flescha. Informacja ta została przedrukowana w „Słowie Polskim” (1912, nr 163), zabrakło jej jednak w wydaniu niemieckim: Untefen. Drama in 2 Akten, München-Liepzig, Georg Müller, 1913. Wydanie niemieckie było traktowane „na prawach rękopisu”. Z kolei Miasto. Legenda w 4-ech aktach (Kijów 1914, wyd. Leon Idzikowski) miało swój pierwodruk w „Krytyce”; opublikowano wówczas zaledwie fragment pierwszego aktu („Krytyka” 1914, z. 4, Akt I, scena 5–12). Utwór nigdy nie był wznawiany, Przybyszewski nie planował reedycji.  Ostatni dramat, napisany po trzynastu latach przerwy, stanowił podsumowanie dotychczasowej twórczości dramaturgicznej, zawierał reprezentatywne motywy i wątki, które pojawiły we wcześniejszych utworach. Wśród nich na uwagę  zasługują  motywy „tańca nad przepaścią”, sobowtóra, zdradzonej miłości czy śmierci w wodnej otchłani. Utwór miał pierwotnie nosić metaforyczny tytuł Urwisko, co stanowiło nawiązanie do skomplikowanej sytuacji bohaterów oraz pobytu pisarza w Gdańsku i malowniczego urwiska w Orłowie. Mściciel. Dramat w trzech aktach (Warszawa 1927) nie został przetłumaczony na język niemiecki; pierwsze tłumaczenie – Adama Jarosza – ukazało się w 2011 roku (Stanislaw Przybyszewski: Der Rächer. Drama in drei Akten. Zweisprachige Ausgabe. Mit einem Vorwort von Dr. hab. Hanna Ratuszna, Aachen 2011). Utwór ten był nie tylko „pożegnalnym” dziełem Przybyszewskiego (wkrótce po jego wystawieniu pisarz zmarł), lecz także jubileuszowym, wieńczącym wieloletni okres twórczej pracy na scenie.

Przy wyborze podstawy tekstowej dramatów sięgnięto po ostatnie wydania utworów za życia autora, ważne okazały się także analizy egzemplarzy scenicznych (wpisów cenzorskich i policyjnych), pierwodruków w czasopismach (Miasto, „Krytyka” 1914, z. 4, Akt I, scena 5–12), czy tłumaczeń (np. Untefen. Drama in 2 Akten, München-Liepzig, Georg Müller, 1913). Utwory zostały zaopatrzone w obszerny Dodatek krytyczny, w którym pojawiły się informacje o ich genezie, dziejach wydawniczych i dziejach scenicznych (wybór) oraz rozbudowany aparat krytyczny. Ważnych informacji dostarczyła analiza recenzji krytyków teatralnych z licznych przedstawień krajowych i zagranicznych. Dramaty Stanisława Przybyszewskiego cieszyły się wówczas wielką popularnością.

Prof. dr hab. Hanna Ratuszna

Ostatni tom Dzieł Stanisława Przybyszewskiego zawiera drobne utwory, które powstawały w całym okresie życia autora. Jest to najbardziej zróżnicowany z tomów, pokazujący ewolucję twórczą pisarza od 1878 r. do 1927 r. Zgromadzono w nim zarówno teksty publikowane, ale rozproszone w periodykach epoki, jak i utwory pozostające w rękopisach, z których jeden był dotychczas nieznany badaczom. Wszystkie zostały pogrupowane w pięciu rozdziałach uwzględniających ich chronologiczną i gatunkową specyfikę. W pierwszym znalazły się Juwenilia, w tym publikowane już przed wojną wiersze: imieninowy dla matki (1878) oraz wysłany J. I. Kraszewskiemu z okazji jego jubileuszu (1879). Z rękopisów wydobyte zostały natomiast dwa kolejne, które nastoletni Przybyszewski napisał pod wpływem młodzieńczego uczucia do Heleny Sztylerówny, siostry szkolnego kolegi z Wągrowca. Ich autografy znajdują się w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu oraz Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika w Toruniu. Tworzyły one całość z trzecim poematem pt. Fantasmata, który S. Helsztyński opublikował na łamach „Wici Wielkopolskich” w 1934 r. Podobnie jak inny utwór pt. Fragment nieznanego poematu, który także jako ciekawostkę badacz ten zamieścił w kolejnych numerach pisma.

Drugą część rozpoczynają trzy opowiadania, które Przybyszewski zamieścił w 1893 r. w berlińskiej „Gazecie Robotniczej”, będąc wówczas jej redaktorem. Pod względem literackim jest to mało znany okres w jego twórczości. Polegając na przekazach samego autora Synów ziemi przyjęto uważać, że swoją drogę literacką rozpoczął on od publikacji niemieckojęzycznych, a po polsku zaczął wydawać dopiero po przyjeździe do Krakowa. Pogląd ten w świetle zgromadzonego materiału należy jednak zmodyfikować. Jako redaktor pisma Przybyszewski zamieszczał w nim także utwory literackie, a nie tylko publicystyczne, drukując je anonimowo lub pod pseudonimami. Było to zrozumiałe, biorąc pod uwagę socjalistyczny profil pisma i szykany grożące ze strony władz pruskich. W przypadku wspomnianych trzech tekstów autorstwo Przybyszewskiego jest dziś niemal pewne, co do kilku innych – bardzo prawdopodobne. Jednak z uwagi na to, że atrybucji tych ostatnich nie udało się poprzeć jednoznacznymi dowodami, nie dołączono ich do tomu.

Osobną część stanowią Poezje prozą z 1902 r., w skład których weszło 12 tekstów. W rozdziale tym znalazł się także fragment dramatu Srebrne gody z 1903 r., który ukazał się w Księdze jubileuszowej „Kuriera Porannego”, a następnie trzy dekady później ogłoszony został przez S. Helsztyńskiego w „Wiciach Wielkopolskich”. Błędnie wówczas tekst ten został zakwalifikowany przez wspomnianego badacza jako wcześniej nieznany. Mimo informacji samego pisarza, gdzie znajduje się cały utwór – nie udało się go odnaleźć. Można przypuszczać, że uległ zniszczeniu w czasie ostatniej wojny.

Sześć ostatnich utworów z tej części stanowi proza, którą Przybyszewski publikował w ostatnim już okresie swojego życia w latach 1914–1927. Dwa z nich to teksty z czasów I wojny (Wilia artysty oraz Tyrteusz), a cztery pochodzą z lat 1924–1927.

Kolejny rozdział wypełnia jedno obszerne opowiadanie podane z autografu. Tekst Nieznanej opowieści przez prawie 60 lat po śmierci pisarza pozostawał w ukryciu i znajdował się w posiadaniu jego pasierbicy, córki Jadwigi Przybyszewskiej – Anny Jarockiej. Przed swoją śmiercią przekazała go wraz z innymi pamiątkami do Muzeum im. J. Kasprowicza w Inowrocławiu. Spoczywał tam przez kolejne trzy dekady. Autorstwo Przybyszewskiego pozostaje bezdyskusyjne, co poświadcza charakter pisma, słownictwo i tematyka. Jednak autograf, mimo iż jest kompletny (wszystkie strony są ponumerowane) nie posiada karty tytułowej, dlatego tytuł został nadany przez edytora. Nie ma w nim także jakiejkolwiek adnotacji, która pozwalałaby np. powiązać go ze znanym i wydanym tekstem. Można przypuszczać, że powstał on w Monachium tuż przed wojną albo w jej pierwszym roku. Przyjęte hipotezy oraz próba rekonstrukcji losów tego autografu znalazły się w obszernej nocie wydawniczej.

Piątą część tomu stanowią drobne tłumaczenia autorów obcych, które wyszły spod pióra Przybyszewskiego i doczekały się tylko druków prasowych. Odnaleziono pięć niewielkich tekstów: Alfreda Momberta, Novalisa i Edgara Allana Poe.

Ostatni rozdział pt. Varia  skupia drobiazgi artystyczne, takie jak: aforyzmy, sentencje, rozwinięte dedykacje czy też trudne do zakwalifikowania gatunkowego wypowiedzi, które udało się odnaleźć w autografach i dokumentach osobistych pisarza, np. na pocztówkach z jego portretem.

Całość uzupełnia Dodatek krytyczny przygotowany zgodnie ze wzorem dla całego wydania Dzieł, w którym omówione zostały szczegółowo wszystkie utwory oraz podjęte w stosunku do nich decyzje edytorskie. Po nim zaś znalazły się jeszcze: kalendarium życia i twórczości, drzewo genealogiczne oraz artykuł o losach rękopisów Stanisława Przybyszewskiego.

Tom zamyka aneks, w którym zamieszczono tekst eseju Czary i czarownice. Opublikował go jako tekst własnego autorstwa młodszy brat pisarza – Leon Przybyszewski. O utworze takim, który pierwotnie pisarz stworzyć miał po niemiecku, bardzo często wspominał on w swoich listach. Brak jednak było bliższych szczegółów na ten temat. Dzięki odkrytym aktom sądowym w Inowrocławiu, które mogą stanowić kanwę osobnej opowieści kryminalnej, ustalono podstawowe fakty oraz związek z osobą autora Synagogi szatana.

W tomie znalazł się bogaty materiał ikonograficzny, ilustrujący życie i twórczość Stanisława Przybyszewskiego ze zbiorów muzeów i archiwów polskich.

Dr hab. prof. UW Grzegorz P. Bąbiak